Muốn giải bài toán (problem) thì trước hết người ta cần phải biết và mổ xẻ bài toán hay vấn đề (problem) đó là gì trước. Bàn lời giải là một chuyện,  nhưng đôi khi lời giải lại không ứng vào bài toán, cũng như có nhiều lời giải cho một bài toán mà một người làm chính sách kinh tế hay làm toán phải tìm lời giải tối ưu ứng với bài toán đó. 

Chuyện của Hội An đòi bán vé người tham quan mục đích là để kiếm thêm thu nhập ngân sách. Đây là một lời giải. 

Vậy đâu là bài toán của Hội An? Bài toán của Hội An bây giờ là thu nhập từ ngân sách ít đi, hoặc họ cần chi tiêu nhiều hơn. Tôi không có số liệu của Hội An nhưng tôi đoán là tình hình thu nhập ngân sách của họ khá là thê thảm vì du lịch hiện nay chỉ đạt chừng 30% trước khi dịch. 

Nhìn rộng ra thì vấn đề của Hội An là do thu nhập chủ yếu từ khách du lịch cho nên khi khách du lịch đến thưa quá thì thu ngân sách không đủ. Bây giờ những nhà làm chính sách phải tìm lời giải để tăng ngân sách cho Hội An.

Lời giải thứ nhất do giới cầm quyền Hội An đề xuất đó là thu phí khách tham quan đối với du khách. Với một thị trấn có vài ngàn dân đi ra đi vào, giám sát hoạt động ra vào của họ đã khó và phiền nhiễu, huống chi là cho người gác cổng soát vé. Giải pháp kiểm soát và thu tiền vé không hẳn là không làm được (nó sẽ tương tự như một hệ thống bán vé tàu điện ngầm ở các nước nơi mà mỗi người sẽ dùng một thẻ để đi ra vào) mà vấn đề là sau khi tạo ra một hệ thống thu phí như vậy thì chi phí để vận hành hệ thống đó lại lớn hơn là doanh thu có được từ bán vé, thành ra dự án sẽ lỗ. 

Lời giải thứ hai của một số bạn đề nghị ở các nước đó là thu phí đối với khách du lịch. Các bạn lấy ví dụ ở các nước Châu Âu chẳng hạn như Pháp. Những bạn đề nghị những chuyện này có lẽ chưa bao giờ tận mắt chứng kiến việc quản lý một doanh nghiệp. Hãy hình dung như sau. Giả sử thuế đối với một người khách là 10 đồng một người. Nếu có 10 khách đến một khách sạn chẳng hạn. Chủ khách sạn sẽ bắt 10 bạn khách kia đóng khoản tiền thuế thành phố, bên cạnh số tiền phòng của bạn, và tất cả các bạn đều đóng hết. Nhưng trên giấy khai số khách đến nhận phòng hôm nay, chủ khách sạn chỉ để chừng 2 khách chẳng hạn. Còn trường hợp khách đòi hoá đơn tiền thuế, thì chủ khách sạn và khách có thể cưa đôi, khách chỉ cần trả 5 đồng cho chủ để khỏi đóng thuế và chủ sẽ không ghi khách vào sổ. Bởi vì số thuế này đánh vào khách nên họ không thích và tìm mọi cách để lách, và sau khi lách thì họ ra đi, không ai kiểm soát họ được, còn số tiền thuế từ khách này nhiều phần sẽ rơi vào túi của các ông chủ và bọn đi soát thuế chứ chẳng đưa vào quỹ ngân sách thành phố bao nhiêu. Một trong những bất cập trong hệ thống thuế của Pháp và Ý là thuế rất nhiều nhưng ngân sách cuối cùng luôn luôn thâm hụt là vậy.

Lời giải thứ ba mà tôi nghĩ bất cứ thị trấn nào cũng có thể làm được và làm một cách dễ dàng đó là thu thuế phẳng: gọi là thuế giấy phép kinh doanh chẳng hạn. Tất cả những nhà hàng mỗi tháng sẽ đóng một số tiền nào đó, chẳng hạn 500 ngàn, và tất cả những khách sạn sẽ đóng mỗi tháng 1 triệu chẳng hạn. Các cơ sở kinh doanh chỉ việc in hoá đơn họ đã chuyển khoản đến tài khoản thuế của thị trấn và dán ở một vị trí gần cổng cho việc thanh tra là đủ. Cách đánh thuế này thấp nên người dân sẵn lòng nộp thuế, và vì nó đơn giản cho nên tránh được việc lách thuế và tránh được việc tiền thuế rơi vào túi tham nhũng. Việc đánh thuế thấp nó cũng kích thích người dân mở rộng hoạt động sản xuất kinh doanh hơn. Khi họ biết rằng cho dù mở rộng thêm nhà hàng để đón thêm khách mà vẫn không bị tăng thuế thì họ càng nhanh chóng mở rộng. Khi các doanh nghiệp mở rộng thì sẽ tạo ra nhiều công ăn việc làm, người dân có thu nhập thì họ tiếp tục chi tiêu, và khi người dân chi tiêu thì một số người dân khác sẽ mở ra các dịch vụ khác. Xã hội vì vậy mà nhộn nhịp, phồn thịnh. Ngân sách địa phương sẽ tăng lên. 

Cho nên thuế rất quan trọng. Thuế phải đơn giản và thấp. Thấp để người dân không cảm thấy bị bóc lột. Khi thuế thấp thì người dân bớt động lực để lách thuế. Thuế đơn giản thì sẽ tránh được việc thất thu thuế khi thuế không rơi vào túi quan chức. Thuế đơn giản cũng kích thích tăng trưởng kinh tế vì giới khởi nghiệp sẽ thấy rằng việc vận hành một doanh nghiệp rất dễ dàng, còn doanh nghiệp đã hoạt động sẽ tiết kiệm được nhiều chi phí cho việc hoạch toán thuế và do đó có thể dùng số tiền đó cho những đầu tư sinh lợi khác. 

Nguyễn Huy Vũ

5.4.2023